,,St. Elisabethvloed van november 1421 begon nabij waar natuur- en Vogelwacht Dordrecht te vinden is"

Volgens de legende werd een baby gered in een drijvend wiegje, dat door een kat in evenwicht werd gehouden. Die herinnering wordt vaker genoemd bij een watersnood. Vanaf 1421 heeft Nederland er tien gehad.

Historie

In de nacht van 18 op 19 november 1421 verdwenen zeker 23 kerkdorpen rondom Dordrecht in de golven. Duizenden mensen kwamen om. De kerkklokken van de verdronken dorpen bleven volgens sommige bronnen lang luiden. De torens staken ook nog lang boven het water uit, totdat zij waren gesloopt om als bouwmateriaal te dienen.

Over de oorzaken van de ramp zijn de historici het eens. Een noordwesterstorm beukte op de kust. Het dijkonderhoud in Holland en Zeeland was verwaarloosd. Een zeer hoge stormvloed brak door de verzwakte dijken. Daardoor stroomde het zoute zeewater het binnenland in. Daar werd het opgestuwd door het extreem hoge rivierwater – als gevolg van zware regenval – vanuit de Maas en de Rijn.

Een legendarische waterwolf had het land besprongen. Hij kreeg snel een naam: Sint-Elisabethsvloed. Het was omstreeks de herdenkingsdag van de heilige Elisabeth van Thüringen (1207-1231). Deze prinses of landgravin raakte bekend doordat zij broden uitdeelde aan de armen; later werd zij de beschermheilige van de liefdadigheid.

De vloed had desastreuze gevolgen en zo ontstond het zogeheten deltagebied. Dat is herkenbaar tot de dag van vandaag. De Grote Waard – eens een laaggelegen gebied tussen Dor­drecht en Heusden – veranderde in een binnenzee: de Biesbosch ontstond. Dordrecht, de grootste en belangrijkste stad in de Noordelijke Nederlanden, verloor snel zijn strategische handelspositie.

Twee landelijke tijdschriften staat in het teken van zeshonderd jaar geleden:

OPENINGSPAGINA BLAD (beschikbaar gesteld door dr. Paul Visser, betrokken bij Grote kerk Dordrecht)

De Elisabethsvloed van 1421 sloeg blijvend gaten in de dijken rond Dordrecht. De Grote Waard werd grotendeels teruggenomen door de natuur, de Biesbosch ontstond.

Dordrecht werd een geïsoleerde stad op een eiland. Haar economische voorspoed kwam ten einde (waarvan met name Amsterdam profiteerde).

In 2021 is het 600 jaar geleden dat deze vloed de Hollandse Delta teisterde. Het tijdschrift Holland besteedt er een boeiend themanummer aan, net als het Tijdschrift voor Waterstaatsgeschiedenis.

Stormvloed

De tientallen stormvloedrampen uit de geschiedenis kennen veel Nederlanders er
maar twee en dat zijn dan meestal die van 1 februari 1953 en de Sint-Elisabethsvloed van
18/19 november 1421 (in het vervolg kortweg ‘de Sint-Elisabethsvloed’).1 De eerste omdat
die nog op veler netvlies staat, de tweede omdat die zo’n ingrijpende invloed op ons landschap
heeft gehad.

Provincie

De Grote Waard, een landbouwgebied zo groot als de halve provincie
Utrecht, ging ten onder en een natuurgebied, de Biesbosch, ontstond. Het overstroomde
gebied van 1953 was binnen een jaar weer droog terwijl de Grote Waard grotendeels verdween.

Zoiets gebeurde wel vaker in de Lage Landen, maar de Waard blijft een bijzonder
geval omdat die juist bedoeld was als bescherming tegen overstromingen. De Westfriese
Omringdijk is een vergelijkbaar project uit dezelfde tijd en die bleef wel functioneren. Wat
ging er mis tussen Dordrecht en Geertruidenberg?

Verhaal

Het verhaal achter de ondergang kent een eigen geschiedenis met een zeker zo stormachtig
verloop als de vloed zelf, zie onder meer Fockema Andreae, Gottschalk, Renting,
Van Duinen & Esseboom, Wikaart, en Van der Ham.2 De stormvloed wordt in contemporaine
stukken gemeld met schade in Zeeland en Holland.

In de Dordtse stadsrekening
van 1421 is wel genoteerd dat bij overstromingen aan arme lieden brood, bier, kaas en
andere proviand was verstrekt.3

Van verdrinkingsslachtoffers of vluchtelingenstromen
wordt echter niets gezegd. Over de Grote Waard lezen we geen specifieke informatie,
niets over de doorbraak van de dijken of over overstroomde dorpen.

Kampen
Dordrecht en de Waard zaten in verschillende kampen van de Hoekse en Kabeljauwse
twisten en nadat duidelijk werd dat de Grote Waard verloren was, kwamen de verwijten
over en weer.

Daaruit ontstaat een beeld dat de eigenlijke ramp zich pas ná 1421 voltrok
doordat er onvoldoende gebeurde om de Grote Waard te redden. Er verschenen verhalen
die van de vloed een catastrofale ramp maakten.

Dorpen

Er zouden in de Waard tweeënzeventig
dorpen door de golven verzwolgen zijn waarbij honderdduizend mensen verdronken.4
Hoe had men zich ooit tegen zo’n ramp kunnen verdedigen? Nepnieuws is van alle tijden:
er lagen minder dan dertig dorpen in de Grote Waard en het inwonertal wordt geschat
op minder dan dertigduizend.5 Deze alternatieve feiten hadden vooral een functie om beschuldigingen
van verwaarlozing te weerspreken.

Schilderingen

En dan zijn er ook nog die intrigerende schilderingen van een anonieme meester, eind
vijftiende eeuw, waarop de Grote Waard met de dijkdoorbraak bij Wieldrecht te zien is
(zie pp. 2-3). Mensen laden spullen in en uit bootjes, het meeste vee loopt nog in de wei,
twee lichamen in het water en in het nog droge Dordrecht wandelt een moeder met haar
kind. Geen mensen die zich in doodsnood vastklampen aan wrakhout. Is dit nou alles?
Fockema Andreae was een van de eersten die kritisch onderzoek deed naar wat er werkelijk
gebeurde en de beeldvorming daar omheen.6 ‘Leven in een kwetsbare delta’ is een
van de zeven hoofdlijnen in de nieuwe canon van de geschiedenis van Nederland en de
Sint-Elisabethsvloed is onderdeel van de regionale canons van Zuid-Holland en Noord-
Brabant. De erkenning die per definitie hoort bij een canon vraagt om eenduidigheid en
in de laatste decennia is ook een meer consistent verhaal gegroeid, maar er blijven onzekerheden.
In dit artikel bezien wij de gebeurtenissen vanuit de waterbouwkunde.