Terugblik op balletvoorstelling 'Het Zwanenmeer' in Kunstmin
DORDRECHT - Afgelopen vrijdag stroomde de grote zaal van Kunstmin vol voor Het Zwanenmeer, uitgevoerd door het Ballet van de Bulgaarse Staatsopera Stara Zagora, in de originele choreografie van Marius Petipa en zijn assistent Lev Ivanov uit 1895.
Mijn eerste kennismaking met dit misschien wel beroemdste ballet, dateert alweer van ongeveer 40 jaar geleden. Tijdens een studiereis naar Kopenhagen belandden we in de Koninklijke Schouwburg waar Het Zwanenmeer op het programma stond. Eerlijk gezegd, in die prille fase van mijn leven had ik nog niet zo veel oog voor romantische en klassieke beeldverhalen en bijpassende muziek. Enkele decennia later, tijdens een stedentrip naar Boedapest stonden we opnieuw voor de schouwburg met Het Zwanenmeer op het programma, en dit keer overweldigde de voorstelling me volledig. Zowel het ballet als de muziek betoverden mij en alle andere bezoekers. Verhaal en muziek nestelden zich in mijn systeem. Het ballet heb ik daarna niet meer gezien. De muziek van Pjotr Tsjaikovski, klinkt nog regelmatig uit mijn boxen.
Anna Sobeshchanskaya als Odette in de originele productie van Tsjaikovski's Zwanenmeer in 1877.
Mariinsky Theater
Tsjaikovski kreeg in 1875 van de Keizerlijke Theaters de opdracht voor het schrijven van een ballet, Het Zwanenmeer. In september van dat jaar had hij de twee eerste aktes klaar. In die tijd ontmoette hij de Franse componist Camille Saint-Saëns bij wie hij een gemeenschappelijke ambitie ontdekte: het imiteren van jonge balletdansers. In april 1876 voltooide de componist het ballet. De première werd geen groot succes. De gewijzigde versie van 1895 zoals we vrijdagavond zagen werd dat wel. De componist heeft dat niet meer mee mogen maken, Tsjaikovski was in 1893 overleden. De muziek was met goedkeuring van de broer van Tsjaikovski door Riccardo Drigo bijgewerkt, het verhaal onderging eveneens een aanpassing. Ook de choreografie was door het duo Petipa / Ivanov vernieuwd. Deze ‘Mariinsky Theater versie’ van het ballet uit 1895 wordt algemeen erkend als de ‘standaard-versie’.
De Muziek
In de Negentiende Eeuw was het gebruikelijk dat componisten hun balletmuziek sterk lieten afhangen van de nauwgezette instructies van de choreograaf van dienst. Dit was het geval bij de twee andere balletten, ‘De Notenkraker’ en ‘De schone Slaapster’, die Tsjaikovski componeerde, in nauwe samenwerking met choreograaf Marius Pepita. Bij het Zwanenmeer had de componist zelf grote invloed op de lijn van het verhaal. De latere door Drigo grondig bewerkte versie bleef ondanks de aanpassingen een echt Tsjaikovski-stuk, sterker, het gaf de muziek een extra zeggingskracht. En in combinatie met de choreografie is het een tijdloos en artistiek kunstwerk geworden.
Het verhaal
Prins Siegfried viert zijn 21ste verjaardag. Zijn moeder vertelt hem dat nu hij volwassen is geworden, de volgende avond op het bal een bruid moet kiezen. Siegfried gaat met zijn vrienden op jacht in het bos.
Tussen de bomen ontdekken ze een maanverlicht meer met een groep zwanen. Siegfried wil schieten maar de zwanen vluchten. Dan ontmoet hij in de avond prinses Odette die hem vertelt dat zij en haar vriendinnen zijn vervloekt; overdag veranderen ze in zwanen. Alleen een belofte van liefdestrouw kan de betovering verbreken. Siegfried en Odette worden op slag verliefd en zij dansen hun pas de deux “Cygne Blanc”. Zij belooft de volgende dag op het bal te komen, zodat hij haar als zijn bruid kan kiezen.
Het bal begint en verschillende prinsessen uit allerlei landen dansen voor Siegfried. Spaanse, Napolitaanse, Hongaarse en Poolse schoonheden dingen om zijn hand. Natuurlijk heeft Siegfried in geen van hen interesse. Plotseling verschijnt ene baron Von Rothbart met Odette - althans, zo lijkt het. Siegfried danst met haar het pas de deux “Cygne Noir” en vraagt haar ten huwelijk, denkend dat hij Odette voor zich heeft. Maar alles blijkt een valstrik: de baron is de tovenaar die Odette heeft vervloekt en de vrouw zijn dochter Odile, die hij heeft betoverd zodat ze op Odette lijkt.
De prinses wordt bij het meer getroost als Siegfried aan komt rennen. Hij legt haar het bedrog uit waarna ze hem vergeeft. Door zijn verraad kan de vloek niet meer worden verbroken. Om toch nog eeuwig samen te kunnen zijn, verdrinken ze zich in het meer. Het Zwanenmeerthema klinkt nog één keer.
Pas de deux
We zien in de choreografie en de dans het verhaal als een soort poëtische mime-voorstelling aan ons voorbij komen, als een lied zonder woorden.
Wat betreft het ballet, het ene hoogtepunt is nog niet voorbij of het andere is alweer gestart. In het genoemde Pas de deux “Cygne Blanc” (uit de tweede acte) zien we Odette die zich na een aanvankelijke aarzeling alsnog geeft aan Siegfried.
De Pas de deux “Cygne Noir”, in de derde acte is zo’n ander hoogtepunt. Het toont een dans waarbij de verleidingskunsten van Odille, dochter van de bedrieger Baron Von Rothbart, Siegfried te machtig worden. Een weergaloze verbinding van gratie, atletisch vermogen en artistieke interpretatie. Bijzonder is natuurlijk dat de rollen van Odette en Odille worden gespeeld door dezelfde ballerina!
Ohio en Oudejaar met Claudia de Breij
Om met twee momenten de grootsheid van dit ballet te onderstrepen: Eerst maar even een kleine persoonlijke ervaring. Een aantal jaren geleden moest ik regelmatig in de staat Ohio in de Verenigde Staten zijn voor een vergadering. Naast het gebouw waar we verbleven bevond zich een grote vijver met twee zwanen. Aan de medewerkers werd gevraagd om namen te bedenken voor de zwanen. Uit de shortlist werd uiteindelijk met een overweldigende meerderheid de namen ‘Siegfried’ en ‘Odette’ gekozen…
In 2022 gaf Claudia de Breij een oudejaarsconference met een bijzonder einde. Het was het jaar dat de Russische topballerina Olga Smirnova besloot om na de Russische inval in Oekraine niet langer in Rusland te blijven en vluchtte naar Nederland. Het was ook het jaar dat ze met het Nationaal Ballet het Zwanenmeer uitvoerde uiteraard met de hoofdrol van Odette / Odille. De conference van Claudia de Breij werd afgesloten met een fragment uit het Zwanenmeer, gedanst door Olga Smirnova, terwijl Claudia de Breij zong over de onvrijheid in Rusland.
Gezien in Kunstmin, vrijdag 13 december:
Het Zwanenmeer, uitgevoerd door de Staatsopera van Bulgarije Stara Zagora
Een paar fragmenten online om te bekijken:
Pas de Deux "Cygne Blanc"
Pas de Deux "Cygne Noir"
Olga Smirnova in de Oudejaarsconference van Claudia de Breij 2022
