Oud-PvdA-raadslid dr. Thom Holterman belicht kunstenaar Will Ferwerda

‘Als het werk niet schokt, de beschouwer niet in beroering brengt, heeft het zijn waarde niet waargemaakt, of is het geen kunstwerk’. Het is een citaat dat Piet Begeer in zijn inleiding toelicht, bij de opening van een tentoonstelling van schilderijen van Wil Ferwerda op 19 maart 1965 (Galerie Mokum, Amsterdam).

Ferwerda is al jong geraakt door wat aan onvoorstelbare wreedheden is bedreven tijdens de periode van de tweede wereldoorlog. Moedwillig bedreven, omdat de vestiging van heersende ideologieën dat volgens machthebbers vereiste… De maatschappij is bankroet, zegt Ferwerda. Zijn kwaadheid over een dergelijke maatschappij brengt hij onder in zijn schilderijen en etsen, wat mede tot uitdrukking komt in zijn jubileumuitgave 40 jaar beeldende kunst Verzet in zink (Etsen 1963/1969) [Dordrecht, 2005].

Ontaarde kunst ?

In de gemeente waar Ferwerda zijn atelier had, Gorinchem, heerste ook de fatsoensrakkende rechts-conservatieve burgemeester L.R.J. Ridder van Rappard. Deze bestempelde Ferweda’s werk als entartet (Duits voor ‘ontaard’) en verbood daarop de eerste solotentoonstelling van diens werk in een openbare ruimte in 1965.  Ferwerda haalt zijn werk uit de tentoonstellingsruimte en exposeert het vervolgens in zijn woning/atelier. En neen, het zijn geen ‘mooie plaatjes’ die ik daar zie als ik de huisexpositie bezoek. Ik ontmoet daar tevens voor het eerst de dan nog 24 jarige beeldend kunstenaar. Zijn werk leert me dat kunst niet langer pretentieloos kan zijn in deze wereld, toen niet en nu niet.

Die laatste gedachte spreekt ook uit de inleidende briefwisseling, afgedrukt in Verzet in zink. Daarin lezen we in een brief van de Dordtse wethouder voor cultuur, dat verandering een constante staat van opwinding creëert. Als het niet op je (de wethouder richt zich hier tot Wil) af komt dan maak jij er wel werk van of over. Dat je omgeving daar zeer verschillend op kon reageren, impulseerde altijd tot diepere emotie, heftiger verzet en grotere werklust, opinieerde de wethouder (brief van 3 mei 2005 aan Ferwerda).

Dat laatste manifesteert zich volgens mij ook als veerkracht. Ik zie het terugkomen niet alleen in relevante thema’s maar ook in verandering van eerder gebruikt materiaal, zoals in plaats van schilderen op doek, houwen in hout. Voorbeeld ervan zijn de ‘verzetsbeelden’ (verplaatsbare uit hout gevormde beelden die verzet tot uitdrukking brengen). Kortom, de veerkracht drukt zich telkens uit in een nieuwe aftrap (zoals verbeeld in de ‘Aftrap’, 2004 – hout).

Ferwerda reageert op zijn eigen wijze op de hiervoor geciteerde brief van de wethouder. Veertig jaar na het conflict met de Gorkumse gemeentelijke overheid zegt hij er behoefte aan te hebben, een statement af te leggen. Het betreft met name een reactie op de verklaring toentertijd, waarbij zijn werk als ‘entartet’ werd bestempeld. ‘Ook tijdens het nazi-regime van Hitlers Duitsland, zo wil Ferwerda kwijt, werd tussen 1937 en 1945 aan alle moderne kunstenaars het werken onmogelijk gemaakt en werd de moderne kunst ‘entartet’ verklaard. Het paste niet binnen de fascistische nazi-ideologie over wat en hoe kunst behoort te zijn: kunst behoort – in die gedachte – het volk te verheffen’.

Deze opvatting vond ook in de Sovjet Unie een vruchtbare voedingsbodem. Ferwerda: ‘Ook daar werd de moderne kunst platgewalst’, waarna hij vervolgt met: ‘Hetzelfde mechanisme zien we zich momenteel herhalen in Nederland van Balkenende’, aldus Ferwerda in 2005. Dit lijkt een gedateerde opmerking, want wie weet zich nog Balkenende te herinneren… Wie zo denkt moet toch het geschrift van Rob Riemen maar lezen, getiteld De eeuwige terugkeer van het fascisme (Amsterdam, 2010).

Impuls

Het is duidelijk dat we nu al diep in de Dordtse periode van Ferwerda zitten, waarin hij niet heeft geschroomd zich ook in geschrift te uiten. Dat blijkt uit de uitgave van het AXI-Bulletin (1973-1983). Samen met enkele Dordtse beeldend kunstenaars en fotografen (onder wie Marco de Nood) richt hij dat bulletin op. Bij dit project raak ook ik betrokken, maar dan vanuit een politieke invalshoek.

Kortom, alles wordt gebruikt om impulsen op deze ‘wereld’ los te laten. Het moet een ‘schokgolf’ op leveren. De wereld moet in beweging worden gebracht, men moet opkijken in plaats van het gezicht afwenden. Tot in de titels van tekst en beelden wil Ferwerda dat tot uitdrukking laten komen. Spelen met woorden, zoals in de titel van de brochure: Naakt–tegen–licht (Dordrecht, 2002). Daarin zijn serene panelen en sculpturen opgenomen, bijeen gebracht in 2002. ‘Schaduw zonder zon’, ook al zo’n titel van uitersten, waaronder de teksten vallen die in de brochure zijn gepubliceerd en handelen over de slopende keelkanker die Ferwerda teistert.

Inmiddels gaat het om vijftig jaar kunstenaarschap. Ik plaats dat tussen verzet en veerkracht. Die tijd nu is gevangen in een fraai uitgevoerd overzichtsboek, lopend van 1960 tot 2011. Het voert van Gorinchem tot Parijs (tentoonstelling in Galery Adamski). Impuls is het genoemd en het vertoont Beeldmonografie.

Thom Holterman

FERWERDA, Will, Impuls Beeldmonografie 1960-2010-211, Dordrecht, 2011, 143 blz., prijs 25 euro; te bestellen bij de WF Foundation; zie de site: http://www.wffoundation.com/over-wf-foundation

[Beeldmateriaal: omslagen van het boek en de twee genoemde brochures; de Aftrap opgenomen met toestemming van Wil Ferwerda. ]